Edebî Makine Çevirisi Yoluyla Çevirmenlerin Üslubunu Yansıtan Çeviriler Üretme ve Yeniden Çeviriler Oluşturma

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)

Yürütücü: Mehmet Şahin

Araştırmacılar: Ena Hodzik, Tunga Güngör

Doktora sonrası araştırmacı: Sabri Gürses

Lisansüstü öğrencileri: Zeynep Yirmibeşoğlu, Harun Dallı, Olgun Dursun

Lisans öğrencileri: Duru Eroğlu, Mert Alpsoy, Ayşegül Hatayoğlu, Ezgi Gülek

15 Kasım 2021 – 15 Temmuz 2024

Makine çevirisi (MÇ) birçok farklı metin türünün çevrilmesi sürecine değerli katkılar sunan bir araç hâline gelmiştir. MÇ’nin çeviri sürecinde kullanılması üzerine temel araştırma çalışmaları üreten ülkelerdeki araştırmacılar MÇ’nin yaratıcı metinlerin çevirisindeki etkinliğini test etmeye başlamışlardır. Bununla birlikte, Türkiye’deki araştırmacılar edebî çevirilerin üslup özelliklerinin analizinde bütünce (derlem) araçlarının kullanılmasına ya da edebî metinlerin Türkçeye çevirisinde MÇ’nin kullanılması konularına henüz pek ilgi göstermemiştir.

Bu proje, bütünce araçları kullanılarak üslup özellikleri tanımlanmış olan edebî metinleri MÇ kullanarak çevirmeyi amaçlamaktadır. Bir çevirmenin geçmiş çevirilerinden oluşan bir bütünceyle eğitilen bir MÇ sisteminin, söz konusu çevirmenin üslubunu ne derece yansıtabileceğini belirlemeyi amaçlıyoruz. Ayrıca, bir metnin farklı çevirmenlerce yapılmış çevirilerinden oluşan bir bütünce kullanarak, aynı metnin farklı bir Türkçe versiyonunu oluşturan MÇ sistemleri inşa edeceğiz. Çeviribilim, bilgisayar bilimleri ve bütünce dilbilim alanlarını bir araya getiren disiplinler arası bir yaklaşım benimseyeceğiz. Araştırma sorularımız aşağıdaki gibidir:

1. Bir çevirmenin üslubunun ayırt edici ve ölçülebilir özellikleri nelerdir?
2. İsteğe uyarlanmış bir MÇ sistemi bir çevirmenin önceki çevirileriyle eğitildiğinde söz konusu çevirmenin üslubunu ne ölçüde yansıtabilir?
3. Bir metnin var olan çevirileri ile eğitilen isteğe uyarlanmış bir MÇ sistemi aynı metnin farklı bir yeni çevirisini ne derece oluşturabilir?

Öncelikle, Türkçe çevirmenlerinin temel üslup özelliklerini çevirilerinden oluşan bütünceyi analiz ederek belirleyeceğiz. Hayatta olmayan ünlü çevirmenleri seçeceğiz ve İngilizce, Rusça, Almanca ya da Fransızca dillerinden yapılan çevirilere odaklanacağız. Analiz modelimiz, Baker (2000) tarafından çevirmen üslubunun bütünce yoluyla analiz edilmesine yönelik olarak önerilen model ve Leech ve Short (1981) tarafından önerilen edebî üslup özellikleri çalışmalarından uyarlanarak geliştirilecektir.

İkinci olarak, isteğe uyarlanmış bir MÇ motoru yaratacağız ve bu sistemi yeni çeviriler yaratmak için kullanacağız. Yeni çevirileri analiz ederek çevirmenin üslup özelliklerine dair kanıtlar arayacağız. İstatistiksel makine çevirisi (İMÇ) ve nöral makine çevirisi (NMÇ) modelleri kullanacağız ve ikisi arasındaki farkları değerlendireceğiz. Çeviri modeli, dil modeli ve yeniden sıralama modelinden oluşan standart İMÇ modelini kullanacağız ve daha fazla bileşen eklemenin etkisini analiz edeceğiz. NMÇ için ise, son teknoloji iki modeli kullanacağız: diziden-diziye modeli ve transformatör modeli.

Projenin son aşamasında, isteğe uyarlanmış MÇ motorları ile yeniden çeviriler oluşturmaya odaklanacağız. Bir kaynak metnin önceki çevirilerinden oluşan bir bütünce ile eğitilmiş MÇ sistemlerinin aynı metnin bir yeniden çevirisini oluşturmada nasıl kullanabileceğini araştıracağız. Bu arada, intihal çevirilerin MÇ sistemlerinin eğitilmesinde kullanılmasının yaratabileceği sorunları da ele alacağız. Bu doğrultuda, Şahin vd. (2018) tarafından önerilen, yeniden çeviriler arasındaki benzerlikleri nicel ve nitel olarak analiz eden modeli kullanacağız.

Projenin bulguları MÇ’nin edebî çeviri bağlamındaki yararlarının ve olumsuz yönlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Proje hem yayıncılık sektörü hem de çeviri eğitimi açısından sonuçları olabilecek yeni bir çeviri sürecinin de ana hatlarını çizebilecektir. Projemiz, bugün hayatta olmayan ünlü çevirmenlerin üslubunu ve kalemini yeniden canlandıracak bir yöntem yaratmak suretiyle Türkiye’nin millî ve kültürel mirasını koruma çabalarına da katkıda bulunacaktır. Çevirinin geleceği, hiç şüphesiz, MÇ ve yapay zekâ alanlarındaki gelişmelerle şekillenecektir. Proje çevirmenlik mesleğinin alacağı yeni yola ışık tutacak ve etik, telif hakkı, ücretlendirme ve çevirmenliğin sürdürülebilirliği gibi kritik konularda bir tartışma ortamının zeminin hazırlayacaktır.